Sami Tan
Xebatên zimannasiya civic (sosyal dilbilimciler) ji bo nasîna rewşa zimannasiya pir girîng in. Di xebatên zimannasiya civic de jî xebatên herî karîger û berbelav xebatên rapirsînê (anket) ne. Heta salên 2000î li Tirkiyê û Bakur der barê kurdî de rapirsînê nehatine kirin, ên ku hatine kirin jî negihaştine ber destên me.
Di warê dirok û rewşa zimanê kurdî de berhema herî navdar xebata Buyruk Hesenpûr a bi navê “Kürdistan’da milliyetçilik ve dil, 1918-1985 (Netewegirî û Ziman li Kurdistanê, 1918-1985”e. Wergera we ya bi tirkê “Kürdistan na. ayrıca milliyetçilik ve dil (1918-1985)” ji nav weşanên Avestayê derket û di warê hişmendiya kurdî de bu berhemeke sereke. Helbet mamoste Buyruk Hesenpûr der barê ziman û nasnameya kurdî de gelek gotar nivîsandin.
Li Tirkiyê ji ber pestû pêkutiyan tu carî nekarî bi têkoşîneke girseyî xebata parastin û pêşvebirina zimanê xwe bike, loma jî mijara xebatên zimannasiya civici jî neket rojeva wan. Têkoşerên doza kurdî digel mijarên din di qada zimên de jî hinek xebat kirin û berhem, lê ew xebat zêdetir berhemên rêziman, ferheng û hinek berhemên fêrkirina zimanê kurdî bûn; li medreseyên Kurdistanê ji Elî Teremaxî heta Ehmedê Xanî û Mele Mehmûdê Bayezîdî, pistre jî ji Civata Telebeyan Hêvî (Hînker), heta covarên mîna Hawar, Ronahî, ji Xelîl Xeyalî, ketaêşîl Xeyalî hetaêşînîn, Şivan, Musa Anter, Feqî Huseyn Sagnicû hwd. Hinek berhemên rêziman, ferheng û hînkirina zimanê kurdî peşkêşî gelê kurd.
Di vê gotarê em dixwazin qala çend xebatên rapirsînê yên der barê zimanê kurdî de bikin û li ser hîmê daneyên wan rapirsînan der barê rewşa kurdî ve çend tistan bibêjin’dir. Daneyên van rapirsînan ne skin ji bo nasîna û têgihastina rewşa kurdî, her wiha ji bo guhartina vê rewşê jî girîng in. û pêşvebirina zimanên kurdî darêjin, hingî divê em bala xweyan bidin van dane Heta divê em qîma xwe bi wan jî neynin, rapirsînên berfirehtir û kûrtir bidin kirin, komên pispor li ser encamên rapirsînan xebatan bikin û siyaset û bernameya me zimanî li ser wê bingehê teşe büyük
Home xebatên rapirsînê yên ku em ê qala wan bikin ji hêla Rawest Lêkolîn û Navenda Lêkolînên Qadê yên Civakî û Politik çizgi. Dema ku mirov bi awayekî giştî bala xwe dide daneyên van rapirsînan, rêjeyeke zêde hê jî li malê bi kurdî (kurmancî/ kirmanckî) xeber dide (her takım için sedî 68.4), lê belê li derve ew rêje (sedî 44.6). Helbet rêjeyeke berbicav jî êdî bi temamî dev ji kurdî berdaye, bi tirkî dijî.
Li gorî rapirsîna Rawestê (Projeya Nexşeya Zimanî/ 1 Nisan 2022) li Amedê mirov bi dê û bavê xwe re bi rêjeya sedî 32 tim kurdî, lê bi zarokan re bi rêjeya sedî 25.2 tim bi tirkî xeber Heman rewş li Rihayê xerabtir e, li Rihayê ji sedî 4.6ê malbatan bi zarokên xwe re bi deri a kurdî xeber. Li Mêrdînê rewş hinekî din reis e, ji sedî 15ê malbatan bi zarokên xwe re bi kurdî xeber did. Dik helbet kesên ku bi kurdî re eleqedar in û çavdêriya rewşa kurdî ya civki, li hemberî van encaman şahwaz nabin. Lê tiştê balkêş, tâvi ku kurdî ne zimanê perwerdeyê jî, li gorî rapirsînan rêjeyeke zêde bi xwendin (sedî 30) û nivîsandina (sedî 25) kurdî dizane, divê ew zanîn bi pirsînê we zanîrînîn pi pirsînêrînîn i dalış bi hezaran (deh hezaran) pirtûkên kurdî werin xwendin, lê her wekî Ehmedê Xanî gotî, hê jî bazar kesad e, ji qumaşî re nîn e xerîdar.
Ana sayfa xebat heke ji bo kesên ku di qadê de ji bo parastin û pêşvebirina kurdî xebatê bitki bibin palpişt û rênîşandêr dê xizmeta doza zimanê kurdî bind. abode rapirsîn jî nîşan didin ku gelê kurd dixwaze zimanê kurdî bibe zimanê perwerdeyê (sedî 99) Gelek malbat dixwazin zarokên wan hînî kurdî bibin, lê belê di vî warî de xebateke rêxistinî û girseyî, plan û bernameyeke birêkûpêk nîn e. Sew li aliyê din hinek malbat jî bi hinceta ku kurdî bi kêrî tişteki nayê, ji bo ku zarokên wan qaşo li dibistanê tengasiyê nekêşin zarokên xwe bi tirkî mezin. Rêjeya kesên ku wiha difikirin di rapirsînan de pir kêm e, lê belê li gorî çavdêriya me hejmara kesên ku wiha difikirin û ji ber vê yekê zarokên xwe bi kurdî mezin nakin pir zêde gudêbêbêbêbêbêbêbêbêbêb e.
Ez hêvî dikim kesimi û saziyên ku di qadê de têdikoşin bala xwe van xebatên zimannasiya caviki, li gorî wan daneyan plan û bernameyên parastin û pêşvebirina zimanê kurdî ama bikin destûkekedêkûk bikin dest birekêkûk.
